Үгийн хүч ба сэтгэлгээний ялгаа
Хэл нь хүний сэтгэхүй болон ертөнцийг үзэх үзэлд гайхалтайгаар нөлөөлдөг. Ажил үйлс бүтэлгүйтсэн үед бусдын хэлсэн сайхан үг биднийг тэврээд авсан юм шиг л тайвшруулдаг. Үгийн хүчийг роман уншиж буй хүн, хайрын захиа авсан юм уу ширүүхэн хэрэлдсэн нэгэн илүү мэдэрч байдаг. Үгээр хүнийг гомдоож, бас аргадаж болох бөгөөд зарим үгийг хүн хэдэн сар жилээр сэтгэлдээ тээж явдаг. Тэр ч бүү хэл өөрийн хэлсэн үг өөрт нь нөлөөлж байдаг бөгөөд муу муухай үг хэлсэн үед хүний биед тодорхой хэмжээний стрессийн шинж тэмдэг илэрдэг байна. Гэвч бид тэр болгон үгийн нөлөөллийг мэдэрдэггүй.
Тиймээс хүнийг үгээр хуурах маш хялбар. Жишээ нь, хүнсний бүтээгдэхүүний сурталчилгаан дээр “эмээгийн жороор” ч юм уу “уламжлалт аргаар хийсэн” гээд биччихсэн байхад амтлах мэдрэмжинд нөлөөлж илүү сайхан амтагдана. Тэгэхээр үг нь бидний мэдрэхүйд нөлөөлдөг ажээ.
Үг нь сонгуулийн өрсөлдөөнд хүртэл чухал нөлөөтэй байдаг төдийгүй бидэнд өдөр тутам юуг яаж хүлээн авах, хэрхэн бодож санах, ямар үйлдэл хийх зэрэгт нөлөөлж байдаг гэж хэл шинжээчид үздэг. Гэвч тэд хэдэн арван жилийн турш хэл, сэтгэхүйн харьцааны талаар ширүүн маргаж байгаа бөгөөд нэг хэсэг нь “Хэл сэтгэхүйг тодорхойлдог учраас өөр өөр эх хэлтэй хүмүүс, өөр өөрөөр сэтгэдэг” хэмээн баталдаг бол нөгөө хэсэг нь үүний эсрэгээр “Хэл нь хүн болгонд төрөлхийн шинжтэй байдаг бөгөөд сэтгэхүйгээс үл хамаарна” гэж үздэг. Уг маргаан нь хүний мөн чанар, юмс үзэгдлийг хүлээн авах мэдрэхүйг хамарсан өргөн хүрээний асуудал учраас хэл шинжлэлийн хүрээнээс хальсан том асуудал болжээ.
Үг нь ямар хүчтэй вэ гэдгийг олон эрдэмтэд туршилтаар нотолжээ.
-Станфордын Их сургуулийн эрдэмтэн Лера Бородитски Аддисон хэмээх зохиомол хотын гэмт хэргийн талаарх нэгэн бичвэрийг хоёр өөр хувилбараар тараажээ. Нэг хувилбарт нь гэмт хэргийг “зэрлэг адгуус”-тай, нөгөө хувилбарт нь “вирус”-тай зүйрлэн бичсэн байна. Туршилтанд оролцогчид Аддисон хотын гэмт хэрэгтэй хэрхэн тэмцэх талаар саналаа өгөх ёстой байж. Гэмт хэргийг “зэрлэг адгуус”-тай зүйрлэсэн бичвэрийг авсан хүмүүс гэмт хэрэгтнүүдийг хайр найргүй ангуучлан, шоронд хорьж, хатуу хуулиар шийтгэх хэрэгтэй гэсэн бол “вирус”-тэй зүйрлэсэн бичвэрийг авсан нөгөө хэсэг нь учир шалтгааныг нь судлан олох, ядууралтай тэмцэх, боловсролын чанарыг сайжруулах хэрэгтэй гэсэн эрс тэс ялгаатай хариулт өгчээ. Хамгийн гайхалтай нь хоёр бичвэрийн статистик тоо яг ижил байхад хүмүүс энэхүү саналынхаа үндэслэлийг бичвэр дээрх гэмт хэргийн статистик тоо гэж бичжээ.
-Хэл шинжээч Стэфэн Лэвинсон үгийг нэмж барьсаар бүтэн байшин босгодог “тоосго”-той зүйрлэжээ. Нэг үгээр нэг санаа илэрхийлнэ. Үгээ нэмж ярих тусам улам өргөн хүрээнд сэтгэн ярьдаг байна. Энэ логикийг эргүүлэн бодоод зарим тоосгыг байдаггүй гэж үзвэл зарим санаа огт төрж чадахгүй юу? гэсэн асуулт гарна. Жорж Орвэллийн “1984” хэмээх романд хэлийг хүн ардынхаа бодлыг хянах хэрэгсэл болгон ашигладаг нэгэн дэглэмт оронд “бослого” гэдэг үг огт байхгүй байснаас хүн ард нь бослогын талаар бодож ч чаддаггүй тухай өгүүлдэг. Орвэлл өөрөө ч үгийн хүчинд итгэдэг бөгөөд бодлоор үгийг, үгээр бодлыг өөрчилж болно гэжээ.
-Израйлын хэл шинжээч Дойчэр “Бодол санаа хэлээр хязгаарлагдахгүй боловч хэл нь бодол санааг тодорхой чигт хандуулж байдаг” гэж үздэг. Тэрээр эх хэлийг ертөнцийг харах цонхтой зүйрлэжээ. Хэл шинжээч, сэтгэл судлаачдын нэлээд хэсэг нь эх хэлийг юмс үзэгдлийг хүлээн авах, санан дурсахад нөлөөлдөг гэж үздэг. Өөр өөр эх хэлтэй хүмүүс ертөнцийг тодорхой хэмжээгээр өөр өөрөөр хардаг байна. Энэтхэг европ хэлний нэр үгийн хүйс гэхэд л маш том нөлөөтэй. Жишээ нь “гүүр” гэдэг үг герман хэлэнд эм хүйсийн, испани хэлэнд эр хүйсийн үг аж. Энэ нь хэлзүйн хувьд айхавтар учир холбогдолгүй ч тухайн юм үзэгдлийг харж ойлгоход нөлөөлдөг.
Эрдэмтэд нэгэн судалгаа хийж гүүр ямар байдаг вэ гэж асуухад германчууд гоё сайхан, үзэсгэлэнтэй, тайван гэж хариулсан бол испаничууд гүүрийг хүчирхэг, чадалтай хэмээн хариулсан ажээ. Өөр нэг судалгаагаар францууд болон испаничуудад хүүхэлдэйн кинонд сэрээний дүрэнд дуу оруулах даалгавар өгчээ. Сэрээ нь франц хэлэнд эм хүйсийн, испани хэлэнд эр хүйсийн үг бөгөөд францууд сэрээнд хэлзүйн хүйстэй нь адил эмэгтэй хүний дуу, испаниуд эрэгтэй хүний дуу оруулжээ. Дойчэрийн тайлбарласнаар юмс үзэгдэлд эр, эм, эрс хүйс оноож ярьдаг нь тухайн зүйлд үнэхээр эрэгтэйлэг юм уу эмэгтэйлэг шинж оруулдаг бололтой.
Эх хэл маань бидний амьдралд маш их нөлөөтэй бөгөөд өөр ямар гадаад хэл эзэмшсэнээс бидний ертөнцийг харах үзэл хүртэл өөрчлөгдөж байдаг. Хүн ярьж буй хэлээсээ хамаарч юм үзэгдлийг өөр өөрөөр тайлбарлаж, дараа нь тэрнийхээ талаар санах нь янз бүр байдаг нь туршилтуудаар нотлогджээ. Лера Бородитскийн хэлснээр англи хэлэнд үйлийн эзнийг буюу хэн юу хийснийг чухалчлах хандлагатай байдаг. Жишээ нь: Хэн нэгэн нь нэг ваарыг санамсаргүй унагаад хагалчихсан байвал “Жон ваар хагалсан” гэж ярьдаг бол испани, япон гэх мэтчилэн зарим хэлэнд үйлийн эзнийг дурдахаасаа өмнө хийгдсэн үйлийг нэрлэх буюу “Ваар хагарчихсан” гэж хэлдэг. Лера Бородитски, Кэтлин Фаусэй нар туршилтаар испани, япон, америкчуудад өндөг, шаар гэх мэт зүйлсийг санаатайгаар болон санамсаргүй хагалж буй хүмүүсийн видео бичлэг үзүүлэн тухайн хүмүүсийг дараа нь зурган дээрээс олох даалгавар өгчээ. Санаатай хагалсан хэргийн эзнийг бүгдээрээ сайн олсон бол санамсаргүй үйлдсэн бүтэлгүйчүүдийн талаар америкчууд хамгийн сайн санаж байжээ.
Түүнчлэн эх хэл нь орон зайн мэдрэхүйд нөлөөлдөг гэдгийг Стэфэн Лэвинсон судалжээ. Тэрхүү хэлэнд урд, хойно, баруун, зүүн гэсэн харьцангуй ойлголт байхгүй. Харин ертөнцийн зүгээр “Танай гэрийн баруун зүгийн ширээний урд зүгийн буланд тийм юм байна” гэх мэтчилэн ярьдаг. Ном уншиж буй хүн урагш хойш эргүүлэх биш, сууж буй байрлалаасаа хамаарч урд, хойд, баруун, зүүн зүг рүү эргүүлнэ гэж ярина. Левинсоны үзэж буйгаар хэлнийх нь энэхүү онцлог тэднийг гайхалтай чадварлаг болгосон байна. Учир нь тэрхүү хэлээр зүг чигийн баримжаагүй хүн энгийн зүйлийг ч тайлбарлаж чаддаггүй ажээ.
Үгийн хүчийн талаар дээрхийн адил маш олон нотолгоо байдаг бөгөөд тэдгээрийн үр дүнгийн талаар маргаж ч болох юм. Гэвч Бэнжамин Бэргэн зэрэг зарим хүмүүс тэдгээр үр дүнг хэдийнээ ашиглаж компьютерийг хүнтэй адилхан оюунлаг болгохоор ажиллаж байгаа ажээ. Тэрээр компьютерийг зөв ойлгуулж сургахын тулд хүний мэддэг бүх мэдээллийг суулгах ёстой бөгөөд энэ нь боломжгүй байж ч болох юм хэмээжээ.
Герман хэлнээс орчуулсан Г.Ариунцэцэг
