- Монголд эс, эд, эрхтэн шилжүүлэх үйл ажиллагаа 1996 оноос эхэлсэн. Анх бөөр шилжүүлэн суулгах үйл ажиллагаа эхлээд нэг удаа хийгдсэн. Тухайн үед багаж тоног төхөөрөмж, лаборатори, бүх зүйлийн дутагдалтай, эрхтэн шилжүүлэн суулгах хэмжээнд сайн хүрээгүй байсан л даа. Тэгээд 1996-2005 он хүртэл эрхтэн шилжүүлэх үйл ажиллагаа зогссон. 2005 онд Английн Маурс Лапак гэж нэртэй профессор Монголд ирж, манай бөөрний багийнхныг БНХАУ-д сургаад, анхны гурван хагалгааг хятадын профессоруудтай хамтарч хийсэн. 2005 оноос эхлээд нэлээд хөгжих шат руугаа орох суурь нь тавигдсан. Бөөр шилжүүлэн суулгах эмчилгээний дараа улс оронд дагаж хөгждөг зүйл нь элэг шилжүүлэн суулгах хагалгаа байдаг.

Тэр бидэнд маш их дадлага туршлага өгсөн. Тэгээд 2009 онд Дэлхийн мэс засалчдын хурал Бээжинд болсон. Тэнд бидний багш Солонгосын Ансан анагаах ухааны төвийн профессор Сан Гу Ли ирсэн. Бид элэг шилжүүлэн суулгах хагалгааг Монголд нутагшуулахад туслаач гэдэг хүсэлтийг Сан Гу Ли профессорт тавьсан. Эрдэнээ, Батчулуун бид гурав очиж саналаа тавьж байсан юм. Тэгэхэд туршилтын мэс заслын заслын баг гэдгээрээ хэдэн хагалгааны сувилагч, мэдээгүйжүүлэгчийн сувилагч, мэс засалч, мэдээгүйжүүлэгч эмч гээд 12 оюутан байсан. Тэгээд бид 12-ыг 2010 онд Солонгосын Ансан төвд хүлээн авч, сургаж эхэлсэн. 2011 онд солонгосын багш нар бүтэн багаараа ирж, анх монгол хүнд элэг шилжүүлэн суулгах хагалгааг хийхээр болсон. Бүх зардлыг тэдний тал даагаад, бүх эмчилгээг нь тэндээсээ гаргаад, багажтайгаа ирээд эхний 3-4 мэс заслыг биднийг дагалдуулж хийлгэсэн. Тэгээд эргэж солонгос руу биднийг аваачиж, нэг сар хагалгаанд оролцуулсан. Тэгж л анхны суурь нь тавигдсан. Эхний хагалгаанууд бүгд амжилттай болсон. Ингэж л манай сайд, дарга нар ойлгож эхэлсэн. 2012 онд Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг байсан. Н.Алтанхуяг сайдын баг биднийг элэг шилжүүлэн суулгах тал дээр илтгэл тавиулсан. Биднээс нэг л асуулт асуусан. Та нар хийж чадах уу гэсэн. Бид хийж чадна гэж хариулсан. Тэр үед элэг шилжүүлэн суулгахад зориулж 1.6 тэрбум төгрөгөөр төсвөөс санхүүжүүлсэн. Тэрхүү санхүүжилтээр нь бид багажаа худалдаж авсан. 2012 онд эхний хүмүүс хагалгаагаа хийлгээд, эхний хүмүүсээ бид хагалгааны нэгдсэн тасгийн сэрээний өрөөндөө байрлуулж, эмчилж, эдгээж гаргаж байлаа. Дараагийн гурван хүн нь сэхээний эрчимт эмчилгээний тасагт дотрын хэсгийг нь чөлөөлөөд даавуу унжуулж тусгаарлаж байгаад л гаргаж байсан юм. 2012 онд Нэгдүгээр эмнэлэгтээ Эрхтэн шилжүүлэн суулгах төвийнхөө анхны суурийг тавьж, дөрвөн ортойгоор үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн. Ингэж багажтай болоод, мэс засал хийсэн өвчтөнүүдээ, доноруудаа байрлуулдаг жижиг хэсэгтэй болсон. Ингээд л цаашаа алхам алхмаар хөгжсөн дөө. 

-2011 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл бид 311 дэх хүндээ элэг шилжүүлэн суулгаж байна. Монгол Улс амьд хүнээс элэг шилжүүлэн суулгасан 1 сая хүн тутмын тоогоороо 2022, 2023 онд дэлхийд нэгдүгээрт бичигдсэн. Түүнээс гадна элэг шилжүүлэн суулгуулсан хүмүүсийн амьдрах чадварыг бид 1, 3, 5 жилээр дүгнэж явдаг. Энэхүү дүгнэлтээр дандаа 90-ээс дээш хувьтай байдаг. 92, 93 хувьтай явдаг. Тийм учраас Дэлхийн эрхтэн шилжүүлэн суулгах холбоо, Азийн эрхтэн шилжүүлэн суулгах холбоо бидний маш өндрөөр үнэлдэг. Монгол Улс гэх энэ жижигхэн улсыг эрхтэн шилжүүлэн суулгах чиглэлээр дэлхий хүлээн зөвшөөрсөн. 

-2000 онд Донорын хууль гэж гарсан. Энэ хуульд цусны донор, эрхтний донор нь хоёулаа нийлсэн байсан. Хуульдаа амьд болон амьгүй донороос эрхтэн шилжүүлэн суулгана гэсэн хэдхэн заалттай товчхон хууль гарсан. 2006 оноос бөөр шилжүүлэн суулгаад, 2011 оноос элэг шилжүүлэн суулгаад ирэхээр яалт ч үгүй Донорын тухай хуульд өөрчлөлтүүд оруулах шаардлагатай болсон. 2012 онд Донорын тухай хуульд өөрчлөлт оруулсан. Гэхдээ шинэчилсэн найруулга л хийсэн. Донорын тухай хуулиа шинэчилж чадаагүй. Шинэчилсэн найруулга гэхээр 30 хувийг нь л өөрчилдөг. Тэр том хуулийн 30-хан хувь гэхээр яг эрхтэн шилжүүлэн суулгахтай холбоотой 5-6-хан зүйл л өөрчилж чаддаг. Энэ хуульд харин гол чухал асуудлууд орсон. Амьд донороос лэг шилжүүлэн суулгахдаа хэдэн настай хүнээс авах вэ, хэнээс авах вэ гэдэг зүйлүүдийг бүгдийг нь оруулаад 2012 оны хуульд насанд хүрсэн хүн байна. Гэхдээ ах дүү, хамаатан садан, төрөл төрөгсдийн холбоотой хүмүүс байна гэсэн заалт оруулж өгсөн. Энэ их чухал заалт болж өгсөн. 2016 онд дахин энэ хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай болсон. амьгүй донорын асуудлуудыг түлхүү тавьж эхэлсэн. Уг нь 2012 оны хуульд амьгүй донор гэж хэн бэ гэж оруулсан юм. Гэхдээ яг ингэж авна, тэгж авна гэсэн нарийн зүйл оруулаагүй. Тэр үед яагаад оруулж чадаагүй вэ гэхээр амьгүй донорыг хариуцсан ямар нэгэн байгууллага байх ёстой. Яагаад гэвэл эрхтэн шилжүүлэн суулгах багийн гишүүд амьгүй донор олох, ар гэртэй нь уулзах, оролцох эрх байдаггүй. Угаасаа Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас хориглосон байдаг. Тийм учраас бид амьгүй донорын асуудалд оролцох эрх байхгүй. 2016 оноос өмнө 2-3-хан цөөхөн амьгүй донор олдсон. Ар гэр нь өөрсдөө дандаа хүсэлт тавьж амьгүй донор болгосон хэдхэн тохиолдол гарсан. Түүнд тусгай алба байхгүй учраас яалт ч үгүй ар гэртэй нь уулзаж, хэлэлцэж эрхтнийг нь авч байсан тохиолдол бий. Бид амьгүй донор хариуцсан байгууллага байх ёстой гэдэг асуудлыг тавьж байж 2016 онд дахин шинэчилсэн найруулга хийгээд, амьгүй донорын асуудлыг нэлээд тодорхой болгож оруулаад, амьгүй донорын үйл ажиллагааг хариуцсан албатай байна гэж заасан. Энэ алба нь төрийн захиргааны төв байгууллагын харьяанд байна гэж заагдсан. Ямар нэгэн эмнэлэг дээр биш. Энэ албыг анх байгуулсан хүн нь манай П.Батчулуун. Амьгүй донороос эс, эд, эрхтэн шилжүүлэн суулгах алба Эрүүл мэндийн хөгжлийн үндэсний төвд байгуулагдсан. Энэ алба байгуулагдсаны дараа 2019 онд жишээ нь 7 амьгүй донор гарч ирсэн. Өнөөдрийг хүртэл зөвхөн тархины үхэлтэй донор л гарч байгаа болохоос зүрх нь зогссон донороос бид авч чадахгүй байгаа л даа. 

-Энэ үйл ажиллагаа болсны дараа харахад хэд хэдэн алдаа гаргачихсан юм байна гэж бодож байгаа. Нэгдүгээрт, бид олон нийт, ард түмэндээ энэ чиглэлийн ойлголт, мэдээллийг сайн өгч чадаагүй юм байна. Хоёрдугаарт, хууль эрх зүйн орчин бас алдаа дутагдалтай байна. цусны донор, эд эрхтний донорыг салгаад, бүр шинэ хууль гаргах гээд явж байсан юм. Энэ хууль дээр гол ажиллаж байсан хүн нь Ж.Чинбүрэн гишүүн, П.Батчулуун хоёр маань. Бид оролцолгүй яах вэ. Энэ хууль хэрвээ салаад батлагдсан байсан сан бол асуудал арай өөрөөр яригдах байсан байх. Амьгүй донор гэж хэн бэ. Амьгүй донороос яаж эрхтэн авах вэ гээд бүх зүйл нэлээд тодорхой болж эхэлж байгаа. Энэ үйл явдалтай холбоотойгоор бид өөрийн эрхгүй Эрүүгийн хууль гэдэг зүйлийг нээж үзэж байна л даа. Тэр хуульд манай хүнийг ялласан зүйл заалт нь жаахан эргэлзээтэй юм шиг. Бид хуульч хүмүүс биш болохоор сайн ойлгохгүй ч байж магад. Хүний эс, эд, эрхтэнг хууран мэхэлж, залилан авч амь насыг нь хохироосон бол эсвэл эрүүл мэндэд нь хохирол учруулсан бол гэсэн заалт байна лээ л дээ. Тэгээд бодохоор хүний гээд биччихсэн байгаа юм. Цогцсын гэж бичээгүй. Дээрээс нь хууран мэхэлж авбал гэж бичсэн болохоор асуудал болж байгаа юм. Үүн дээр би О.Батхүү хуульчийн бичсэн комментыг уншиж байсан юм. Энэ бол амьд хүн дээр хэрэглэгдэх заалт. Гэтэл тархины үхэлтэй донор, амьгүй донор гэдэг нь амьгүй шүү дээ. Амьгүй донор гэдэг нь тархи нь эргэшгүй өөрчлөлтөд орчихсон байдаг. Манай Донорын тухай хуульд заачихсан. Эргэшгүй өөрчлөлтөд орчихсон, тархины бор гадарга гэх хамаг зүйлийг удирддаг хэсэг нь ажиллахаа байгаад, доод талын автомат хэсгүүд нь л ажиллаж байдаг. Өөрөөр хэлбэл тэр хүний амьсгал нь зогсчихсон зүрхний төв нь л ажиллаж байгаа. Зүрх нь ажиллаж байгаа ийм тохиолдолд л донор болгож авдаг. Зүрх нь ажиллаж байгаа учир цусны эргэлт нь явж байдаг. Эрхтнүүд нь цусаараа хангагдаж байгаа. Хэрвээ тийм тохиолдолд донор болгож авахгүй бол тэр хүн нэгэнт амьсгалахгүй байгаа учир удаан зохиомол амьсгалаар зүрхийг нь ажиллуулж чадахгүй. Тэгж байгаад удахгүй зүрх нь зогсоно гэсэн үг. Тэгэхээр зүрх нь арай зогсоогүй байгаа үед нь л амьгүй донор болгож авдаг. 

-Донор байрлаж байгаа эмнэлэг мэдээж эрчимт эмчилгээний тасагт эмчилж байгаа. Зохиомол амьсгал хийнэ. Зохиомол амьсгалын аппараттай байдаг. Амьсгал нь зогсчихсон зохиомлоор л амьсгалыг нь удирдаж байгаа. Ийм байдалд хүрээд хүний уураг тархи ажиллахгүй болоод ирэхээр бүр рефлексүүд нь байхгүй болдог. Нүдний гэрлийн рефлекс, чимхэхэд өвдөх рефлекс гээд хүнд байх бүх рефлексүүд мэдэрхээ больдог. Яагаад гэвэл тархины бор давхарга нь ажиллахаа больчихож байгаа юм. Тийм болоод ирэхээр аяндаа шинж тэмдгүүд нь гараад эхэлнэ. Зөндөө олон шинж тэмдэг гарна. Тэгэхээр тэр эмнэлэгт нь Тархины үхлийг тодорхойлох алба гэж байдаг. Тэр эмнэлгийн эмчилгээ эрхэлсэн орлогч даргаар ахлуулсан алба бий. Тэнд хэн байдаг вэ гэхээр Эмчилгээ эрхэлсэн орлогч дарга, мэдрэлийн эмч, зүрхний өвчтэй хүн байсан бол зүрхний талын эмч нь, тархины цус харвалттай бол тархины цус харвалтын арга хэмжээ авдаг эмч нар, эрчимт эмчилгээний эмч нар, дүрс оношилгооны эмч гээд арваад хүний бүрэлдэхүүнтэй баг байдаг. Тэр баг эхлээд үзнэ. Үзээд энэ хүнд ийм ийм шинжилгээ хийж үзье. Одоогоор энэ хүний тархи ажиллахаа больчихсон байна. тийм учраас 6 цагийн дараа дахин үзнэ. Дахиж нөгөө баг 6 цагийн дараа үзнэ. Үзэхдээ тархины цахилгаан бичлэг хийнэ. Зүрхний бичлэг хийнэ. Бүх лабораторийн үзлэгүүдийг хийнэ. Бүх талаас нь үзээд энэ хүний тархины бор давхарга бүрэн үхэжсэн, эргэж сэргэхээргүй болсон байна. Цаашид зүрх зогсоход бэлэн болсон байна. Тийм учраас энэ хүн эргэшгүй өөрчлөлтөд орсон. Үүнийг эмнэлгийн хэллэгээр клиник үхэл гэж ярьдаг. Өөрөөр хэлбэл клиник үхэлд орчихсон байна гэдгийг тогтоож өгдөг. Ингэж тогтоосны дараагаар энэ хүн эд, эрхтний донор болох боломжтой болдог. Ингээд тухайн эмнэлэг эс, эд, эрхтэн суулгах алба руугаа мэдэгддэг. Манай эмнэлэгт донор болох боломжтой хүн байна гэж мэдээлнэ. Эс, эд, эрхтэн шилжүүлэх албыг дуудахын өмнө тархины үхэлтэй болсныг ар гэрт нь мэдэгдчихсэн байдаг. Ар гэр тэнгэрт халих нь тодорхой болчихлоо гэдгийг мэдчихсэн байдаг. Мэдээж ар гэр нь ойр дотны хүнээ алдаж буй уй гашууг дуулж байгаа учраас ямар байх нь ойлгомжтой шүү дээ. Тэгээд эс, эд, эрхтэн шилжүүлэх албаныхан уулзаж, энэ хүн эргэж сэргэхгүй учраас тархины үхэлтэй нь тодорхойлогдлоо гэдэг дүгнэлтийг нь үзүүлнэ. Одоохондоо энэ хүний зүрх нь зогсоогүй байгаа учраас эс, эд, эрхтнийг нь авах боломжтой байна. Эрхтний донор болгооч гэдэг хүсэлтийг тавьдаг. Ар гэр нь үүнийг зөвшөөрч ч болно. Зөвшөөрөхгүй ч байж болно. Тэр бол ар гэрийнхнийх нь эрхийн асуудал. Хэрвээ зөвшөөрвөл эс, эд, эрхтэн суулгах алба маань дахин үзлэг хийнэ. Үзлэг хийгээд бүрэн баталгаажсан дүгнэлтээ гаргана. Албанаас ар гэр зөвшөөрсөн учир тэдэн настай, тийм бүлгийн цустай, тийм жинтэй, тийм өндөртэй, тийм оноштой хүнийг донор болгоё гээд бидэнд мэдэгддэг. Бид тухайн хүний нас, хүйс, цусны бүлэг гээд бүх зүйлийг нь харж байгаад яг тэр бүлгийн цустай тархины үхэлтэй донор хүлээж байгаа, хүлээлгийн жагсаалтад байгаа хүмүүсээсээ нэгдүгээрт, хамгийн хүнд, хоёрдугаарт хамгийн залуу, гуравдугаарт тухайн хүний эрхтэн илүү тохирох хүнийг дууддаг. Дуудахдаа ганц хүн дуудахгүй. 3-4 хүн дууддаг. Тэгээд бид хэлцлээ эхэлдэг. Тэр хооронд бид бэлтгэлээ эхэлдэг. Донорын баг маань нөгөө эмнэлэг рүү явж донорын эрхтнээ авах мэс заслаа хийдэг. Эрхтэн авах мэс засал 6-8 цаг үргэлжилдэг. Эрхтнүүдээ цус нь эргэлдэж байхад нь чөлөөлдөг. Эхлээд элгээ чөлөөлнө. Дараа нь бөөрөө чөлөөлнө. Гэх мэтийн дэс дараалалтай. Бид наана нь хүнээ бэлдэнэ. Маш богино хугацаа байдаг учраас дуудсан дөрвөн хүн дотроосоо хамгийн тохирохыг нь сонгоно. Бүх шинжилгээг хийнэ. Энэ тохирох юм байна гэж үзвэл нөгөө хүмүүсээ оруулж ирж байгаад хуралддаг. Хамгийн тохирох хүнээ ярилцаж сонгоод, бусад нь уучлаарай гэр рүүгээ буцаж болно гээд буцаана. Сонгосон хүнээ хагалгаанд маш яаралтай бэлдэнэ. Маш хурдан бэлдэхгүй бол байгаа элгийг нь авна шүү дээ. Тэр элгийг нь авах хугацаа нь мөн дор хаяж 6 цаг. Тэгэхээр бид 6 цагийн дотор эрхтнээ авах ёстой, буцааж тавих ёстой. Маш хэцүү ажил. Тэгэхээр маш уялдуулж хугацаа алдахгүйн тулд. Цаад тал нь 8 цагийн дотор хийх ёстой. Хэрвээ 8 цагаас хэтэрвэл нөгөө авсан элэг маань ажиллахаа больчихно. Гэтэл бөөр бол бүр нарийн. Бөөрөн дээр бүр эдийн тохиргоо үзнэ. Бөөр шилжүүлэхэд бүр 10 хүн дуудна. 10 хүн дотроос хэнд нь эдийн тохиргоо илүү тохирч байна, хамгийн өндөр эдийн тохиргоотой нь хэн байна гэдгээ сонгож тавихгүй бол эдийн тохиргоогүй хүнд тавьчихвал нөгөө суулгасан бөөр нь ховхрол гэдэг зүйл явагддаг. Тохирохгүй. Тэгэхээр энэ процесс бол их нарийн хэцүү дэс дараалалтай, уялдаа холбоотой. Дээрээс нь  маш зохицуулга хийдэг хэцүү ажил байдаг.