Цагаан сар бол зөвхөн шинэ оноо угтах баяр биш, харин өв соёл, аман хишиг, айл, ураг, малын амьдралыг нэгтгэсэн гүн гүнзгий уламжлал юм. Энэхүү баярын нарийн ширийн ёслол, утга учир нь эртний анчин, малчин соёлын нарийн үлгэр домог, төрийн болон шашны ёс заншлын элементүүдийг төгс нийлбэр болж, өнөөдөр хүртэл үргэлжилсээр ирсэн.
Түүх ба үүсэл: Чингис хаанаас эхэлсэн төрийн баяр
Монголчуудын жилийн эхийг тэмдэглэх уламжлал бидэнд нэг үнэт зүйл мэт оршиж ирсэн. 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулах үед Чингис хаан өвгө дээдсийгээ хүндэтгэн, мал төллөх, байгаль дэлгэрэх үеийг элбэг дэлбэгт тэмдэглэх зорилгоор Цагаан сарыг төрийн баяр болгосон. Үүнд урьд нь намар тэмдэглэж байсан баярыг, шинэ улирлын эхлэлд, малын сүү, цагаан идээгээр бэлгэдэж, цайгаа шүүж, бидний эцэг, өвөг дээдсийн үнэт зүйлсийг сэргээсэн билээ.
Энэ түүхэн үйл явдлыг авч үзвэл, Цагаан сар бол зөвхөн шинэ оноо угтах баяр төдий бус, мөн монгол хүний байгальтай уялдаа, аман хишгийн болон мал аж ахуйн утгыг нэгтгэсэн нандин соёлын илэрхийлэл юм.
Ёс заншил ба уламжлалыг сэргээх өдөр
Бидний уламжлалт ёслол дахь нэгэн чухал хэсэг бол “ууц тавих” явдал юм. Ууц гэдэг нь зуны гол орчимд сээр, хүзүү, дал, дөрвөн өндөр, хавирга, хонготой шагайт чөмөг зэргээр бэлэгдэж, тухайн ширээний бүрэлдэхүүн хэсэг бүр нь монгол хүний аман хишгийг дүрслэн, төрийн болон гэр бүлийн хүч, дэг журам, үнэт зүйлийг илэрхийлдэг.
Энэ нь зөвхөн хоол, идээгээр төдийгүй, гэр бүл, айл, ураг, малын амьдралынхаа гүн утгыг, өвөг дээдсийн санаа, мэндийн үүргийг дамжуулсан нарийн ширийн ёс заншлын илэрхийлэл юм.
Золголтын утга учир: Ах дүүсээ хүндэлж, ураг мэдэлцэх баяр
Цагаан сарын нэг чухал хэсэг нь гэр бүл, ах дүүс, өвөө эмээ, номын багшдаа зориулсан “золголт” юм. Золголт бол зөвхөн мэндчилгээ, амрагийн үг биш, харин тухайн хүнийг төрийн хэмжээнд хүндэлж, сэтгэлээрээ хүлээн авснаа илэрхийлдэг нарийн зан үйл юм. Хоёр гар, гурван хуруу – энэ бүхэн дээд утга нь “эрхий, долоовор, дунд” гэсэн нарийн хэлбэрээр илэрхийлэгддэг бөгөөд энэ нь монголчуудын хувь хүний, гэр бүлийн болон ураг садны мэнд, баяр, энэрлийг уламжлуулах гол бэлэгдэл юм.
“Хөөрөг зөрүүлэн, хадаг барьж золгож байх нь тухайн хүнийг зөвхөн мэндчилж буйг биш, харин амны хишгийг гүнзгий илэрхийлж, ах дүүсээ сэтгэлээсээ хүндэлж байгаа илэрхийлэл” – гэж судлаачид, мэргэжилтнүүд онцолсон байдаг.
Хоол, ундаа ба бэлгэдэл: Өв соёлын амт, өнгө
Цагаан сарын баяр нь амт, өнгө, үнэрийн бүрэн бүтээл юм. Малын сүү, цагаан идээ, цагаан будааг зэргээр бэлэгдсэн уламжлалт хоол хүнс нь зөвхөн бие махбодийг тэжээлжүүлдэггүй, харин сэтгэлд чинь дулаан дурсамж, өв соёлын үнэт зүйлсийг сэргээдэг.
Шинийн нэгний өглөө, гэр бүлийн гэрэлтэн идээг шүүж, шүүсийг урьдчилан бэлтгэж, гэрийн бүх гишүүд дунд үнэт зүйлийг солилцох нь монгол хүний араас өнгөрч ирсэн баярын гүн утгыг харуулдаг. Хэдийгээр орчин үеийн амьдралын завгүй дундуур энэ уламжлал өөрчлөгдөж байгаа ч, эцэг эх, ах дүүсийн мэндчилгээ, “Та амар байна уу” гэх мэт үргэлжлэн дамждаг уламжлалыг залуу үе үргэлжлүүлэн хадгалах нь үнэхээр чухал билээ.
Шашны нөлөө ба сэтгэл зүрхийн гэрэл
XVII зуунд Өндөр гэгээн Занабазар Цагаан сарын баярыг буддын шашны болон анхны монгол ёс заншлын уламжлалыг нэгтгэж шинэчилж, өнөө хүртэл үргэлжилж ирсэн олон ёс, зан үйлд шинэ утга агуулалтыг нэмсэн юм. Шинийн 1-15 хүртэлх өдрүүдийг баян ном, мэндчилгээ, урлагийн илэрхийлэл, тэргүүн ээлжинд багтаасан нь монгол хүний дотоод сэтгэлийг, урт удаан турш хадгалагдсан аман болон бичгээр дамжсан үнэт зүйлийг тусгана.
Энэ нь зөвхөн айл, орон гэрийн доторх эв нэгдлийг төдийгүй, монгол үндэстний дэлхий нийтийн өмнөөс өөрийн өв соёл, уламжлалыг бахархаж харуулах чухал нэг билэг юм.
Орчин үед: Өв соёлыг сэргээж, ирээдүйд дамжуулах үүрэг
Орчин үеийн технологи, дэлхийн соёлын хослол нь монголчуудыг улам ихэнх салбарт дэвшүүлсэн ч, Цагаан сарын баяр нь сэтгэл зүрх, үндэсний үнэт зүйлсийн хувьд үргэлжлэн хадгалагдах ёс, уламжлалын хүчийг гэрчилдэг. Өдөр тутмын амьдралын завгүй нам гүм дундуур ч гэсэн гэр бүл, найз нөхдөө, ах дүүсээ хүндэлж, өв соёлоо сэргээхэд энэ баярын утга учир, олон зуун жилийн турш үргэлжилж ирсэн ёс заншил, аман дурсгалын ач холбогдол маш их байна.
Монгол хүн бол малын ааш, байгальтайгаа нягт холбоотой амьдралынхаа төлөө хэзээ ч сэтгэлээ хуурмагдахаас зайлсхийж, Цагаан сарын баяр дээрх эцэг, өвөө эмээ, ах дүүсийнхээ мэнд, энэрлийг өв соёлын билэг болгон үргэлжлүүлж дамжуулах үүрэгтэй гэдгээ бид бүгд ойлгож, хайр энэрэл дүүрэн ард түмний сэтгэлийг сэргээх хэрэгтэй.
Энэ баяр бол өнгөрсөн үеийн ирээдүйтэй холбож, монгол хүний сэтгэл зүрх, өв соёлын гүн утгыг дэлгэн гэрэлтүүлдэг нандин үйл явдал билээ. Цагаан сарын угт, ёс, амт, өнгийг нэгтгэн, уламжлалыг сэтгэлээсээ эрхэмлэн хадгалах нь бидний ирээдүй хойч үеийнхэнд үлгэр домог, дурсамж мэт үлдээх хамгийн үнэ цэнэтэй баяр юм.
